Piotr Jóźwiak, Z Polski do Szkocji i z powrotem. Na styku nauki, medycyny, prawa i procesów o czary

Leszno uchodziło w XVII w. za jedno z ważniejszych centrów umysłowych kraju. Liczne drukarnie, które funkcjonowały w mieście powodowały, iż wydawano tu bardzo wiele dzieł naukowych. Jak wiadomo łacina była wówczas uniwersalnym językiem środowisk naukowych, więc dość szybko można było rozpowszechniać swoje prace w całej Europie. Z takiej możliwości korzystał dr Jan Jonston, bohater niniejszej publikacji. W ciągu swojego życia wydał ok. 30 dzieł, liczących często po kilkaset stron. Pozostawił też znaczną ilość druków okolicznościowych i listów. Dość szybko stał się uczonym światowej sławy, a jego prace znajdowały się bibliotekach najważniejszych uniwersytetów europejskich, a nawet i światowych. Jan Jonston z wykształcenia był lekarzem, ale w swej działalności naukowej zajmował się także przyrodoznawstwem, historią, filologią, teologią, filozofią i etyką. Zdecydowana większość jego prac miała charakter encyklopedyczny lub podręcznikowy. W swoich publikacjach opierał się zawsze o bardzo obszerne źródła. W prywatnej bibliotece posiadał ok. 1200 pozycji. Jak imponująca jest to liczba, niech świadczy fakt, iż jeszcze na początku XVI w. w bibliotece Uniwersytetu w Cambridge znajdowało się około 400 dzieł. Choć już nieco później – głównie dzięki Johannesowi Gutenbergowi – książka przestała mieć swój elitarny charakter, to jednak liczba dzieł, będących w posiadaniu Jonstona, musi robić wrażenie. Niniejsza praca nie jest monografią życia Jana Jonstona. Ponad 90 lat temu profesor Tadeusz Bilikiewicz, najwybitniejszy biograf naszego bohatera, wskazywał, iż „Na razie jest jeszcze za wcześnie, by można było pokusić się o monografię kompletną, tj. obejmującą wszystkie dziedziny działalności Jonstona. Tylko drogą współpracy szeregu specjalistów będzie można w przyszłości urzeczywistnić tego rodzaju zadanie”. Aktualnie sytuacja uległa zmianie i dzięki wysiłkowi Leszczyńskiego Towarzystwa Kulturalnego, które zorganizowało na przestrzeni ostatnich 50 lat dwie duże konferencje naukowe poświęcone działalności Jonstona, wiemy już dużo więcej o życiu i twórczości tego uczonego, niż miało to miejsce w okresie międzywojennym. W 2023 r. odbędzie się natomiast kolejna, trzecia konferencja zorganizowana przez wspomniane Towarzystwo. Można więc przyjąć, iż już dotychczasowe badania pozwalają na przygotowanie kompletnej monografii Jonstona, a więc pracy obejmującej wszystkie aspekty jego życia.
Niniejsza praca ma charakter przyczynkarski, a w pewnej mierze jedynie popularnonaukowy. Jej celem jest spojrzenie na działalność Jonstona z perspektywy dotychczas niepodejmowanej przez nikogo, a więc z perspektywy, przynajmniej w jakimś stopniu, prawniczej. Przyjmijmy tezę, iż ten leszczyński lekarz może być on uznany za prekursora prawa medycznego w Polsce. Poglądy Jonstona są czasem przywoływane w pracach prawniczych, zwłaszcza z zakresu psychiatrii sądowej, gdyż opinia wydana w 1629 r. przez zespół ekspertów (lekarzy, teologów, prawników), w skład którego wchodził, w sprawie Krystyny Poniatowskiej (także bohaterki niniejszej rozprawy), jest podawana jako przykład pierwszej na ziemiach polskich ekspertyzy sądowo-psychiatrycznej. Jednocześnie podkreśla się znaczenie tej opinii w kontekście, toczących się wówczas w Europie procesów o czary, zwanych polowaniami na czarownice. W Szkocji liczba skazań na karę śmierci za czary pomiędzy XV i XVIII w. była najwyższa, gdy chodzi o wszystkie kraje wysp brytyjskich, i jedna z najwyższych Europie. Ostateczny kres polowaniom na czarownice przyniosły dopiero idee Davida Hume’a, także bohatera niniejszego opracowania. Skąd postać szkockiego filozofa w pracy poświęconej Jonstonowi? Ze zbieżności życiorysów obu bohaterów. Obaj tworzyli w miastach (Jonston w Lesznie, Hume w Edynburgu), które – w ich czasach – były nazywane „Nowymi Atenami”. Byli też jednymi z najwybitniejszych uczonych, tworzących i żyjących w swych miejscowościach (okres baroku i oświecenia). Obu też wystawiono tam pomniki, prawdopodobnie jedyne w Europie, a przynajmniej najbardziej znane. Przez znaczną część swojego życia mieszkali na wsi i podkreślali rolę i znaczenie tego miejsca dla ich rozwoju naukowego. Inaczej potoczyły się się natomiast ich losy pośmiertne. David Hume – uważany za jednego z najwybitniejszych filozofów brytyjskich w historii – jest bohaterem artykułów naukowych na całym świecie. W Edynburgu przez lata uchodził za najważniejszego mieszkańca tego miasta. Stawiano mu pomniki, pisano o nim książki i artykuły naukowe, jego imieniem nazywano sale, budynki i ulice. Sytuacja ta uległa diametralnej zmianie w ostatnich latach, kiedy to w 2020 r. budynek kampusu uniwersyteckiego w Edynburgu, zwany Dawid Hume Tower, pozbawiono tej nazwy, o czym jeszcze będzie mowa. Jan Jonston, choć doceniany za życia, po śmierci został nieco zapomniany. Ostatnia jego kompleksowa biografia, autorstwa profesora Tadeusza Bilikiewicza, pochodzi z 1931 r. Imieniem Jana Jonstona w 1952 r. nazwano Szpital Miejski w Lesznie, ale już w 1975 r., przenosząc szpital w inne miejsce, o imieniu patrona zapomniano. Gdyby nie działalność Leszczyńskiego Towarzystwa Kulturalnego, postać Jana Jonstona mogłaby zostać całkowicie zapomniana. Tymczasem – inaczej niż w przypadku Hume’a – w ostatnim czasie podjęto działania, miejmy nadzieję, że skuteczne, nadania Wojewódzkiemu Szpitalowi Zespolonemu w Lesznie imienia dr. Jana Jonstona.
Celem niniejszej pracy jest próba zaprezentowania Jana Jonstona jako osoby, która może być znakomitym łącznikiem w relacjach polsko-szkockich. Sam siebie prawie zawsze, także w swoich licznych pracach naukowych i listach, nazywał: Scoto-Polonus. Czyż może być więc lepszy symbol łączący Polaków i Szkotów? Szkocja i Polska mają w swoich dziejach więcej wspólnego niż się z pozoru wydaje.

(ze Wstępu)