Filip Szumski, Zniekształcenia poznawcze u sprawców przestępstw seksualnych przeciwko dzieciom

Przeciwdziałanie przestępstwom seksualnym przeciwko dzieciom jest wyzwaniem dla współczesnych społeczeństw. Jak wynika z badań prowadzonych w krajach zachodnich na dużych, narodowych, reprezentatywnych próbach (Finkelhor, Shattuck, Turner, Hamby, 2014), doświadczanie wykorzystania seksualnego dotyczy przynajmniej od 5 do 26% dzieci (do 17. r.ż.). Według danych polskiej Policji w latach 2000–2020 (Komenda Główna Policji, 2020) roczna liczba stwierdzonych przestępstw określanych jako wykorzystanie seksualne małoletniego do 15. r.ż. wahała się od 1096 do 1907. Jednak wystarczy proste zestawienie tej liczby z procentem osób dorosłych, które wskazują, że doświadczyły wykorzystania seksualnego w dzieciństwie (w Polsce badania wskazują, że jest to od 3 do 18% osób; Sajkowska, 2002; Włodarczyk, Makaruk, Michalski, Sajkowska, 2018), aby stwierdzić, że liczba ta jest wielokrotnie zaniżona. Skuteczne przeciwdziałanie krzywdzeniu dzieci wymaga wprowadzenia rozwiązań o charakterze systemowym. Jednym z kluczowych elementów systemu oddziaływań musi być terapia sprawców mająca zapobiec ich powrotowi do czynu. Potrzebę prowadzenia takiej terapii dostrzeżono w Polsce kilkanaście lat temu (por. Rutkowski, Sroka, 2007), w krajach Europy Zachodniej i Ameryki Północnej sygnalizowano ją już przed kilkoma dekadami.
Znaczna większość programów terapeutycznych skierowanych do sprawców wykorzystania seksualnego dziecka obejmuje m.in. pracę nad przejawianymi przez nich zniekształceniami poznawczymi. Wyniki ewaluacji tych działań pokazują, że choć istotnie obniżają one powrotność do czynu (Hanson, Bourgon, Helmut, Hodgson, 2009), w dalszym ciągu wielu sprawców dopuszcza się recydywy. Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy jest poziom wiedzy dotyczącej zniekształceń poznawczych, jeszcze niedawno określany przez część autorów (Dawson, Barnes-Holmes, Gresswell, Hart, Gore, 2009; Gannon, 2006, 2009) jako niski. Obecnie, bliższe przyjrzenie się zagadnieniu prowadzi do wniosku, że głównym problemem nie jest niski stan wiedzy, lecz ogromne zamieszanie i niekonsekwencja związana ze stosowaniem – w nauce i w działaniach aplikacyjnych – tego konstruktu. Jak w przypadku każdego konstruktu psychologicznego, stosowanie tego pojęcia jest określoną decyzją pociągającą za sobą szereg skutków. Wiąże się z odwołaniem do określonej teorii, która wyznacza, w pierwszej kolejności sposób, rozumienia tego pojęcia. Posługiwanie się pojęciem zniekształceń poznawczych powinno oznaczać świadome przyjęcie sposobu rozumienia ich przyczyn, ich związku z pierwszym popełnionym przez osobę przestępstwem seksualnym i ewentualną recydywą oraz funkcji, jaką pełnią w życiu jednostki. Z tego z kolei wynika sposób postępowania profesjonalisty ds. zdrowia psychicznego z tym konstruktem – czy i jak będzie próbował go mierzyć i na niego oddziaływać: „zmieniać”?, „redukować”? Tymczasem, na skutek zaznaczonej niekonsekwencji, profesjonaliści, stosując pojęcie zniekształceń poznawczych, często nie odwołują się do żadnej określonej konceptualizacji bądź różne konceptualizacje mieszają. Czasem, mówiąc o zniekształceniach poznawczych u przestępców seksualnych, przekładają na nie – ze względu na zbieżność nazwy – ich znaczenie wywiedzione z teorii depresji Becka (1963) bądź rozumieją je intuicyjnie. Co za tym idzie, w umysłach tych profesjonalistów pojęcie zniekształceń poznawczych jest związane z etiologią sprawstwa wykorzystania seksualnego dziecka – ale w nieokreślony sposób. Często nie doceniają znaczenia aktualnego kontekstu społecznego dla powstawania zniekształceń poznawczych, wyolbrzymiają natomiast ich stałość i trwałość. Wszystko to prowadzi do mniejszej skuteczności działań profesjonalistów pracujących ze sprawcami wykorzystania seksualnego dziecka, do mniejszej skuteczności pracy ze zniekształceniami poznawczymi sprawców, a czasem do podejmowania interwencji, by je zmieniać wtedy, gdy nie ma takiej potrzeby.
Głównym celem niniejszej książki jest zatem uporządkowanie i zintegrowanie wiedzy o zniekształceniach poznawczych sprawców przestępstw seksualnych wobec dzieci: ich istocie, różnych możliwościach ich konceptualizacji – i tego konsekwencjach, ich znaczeniu w życiu osoby (ich funkcjach i rozwojowych uwarunkowaniach ich powstawania) oraz ich znaczeniu w pracy profesjonalisty (pomiar, uwzględnianie w terapii i ocenie ryzyka recydywy). Tych zagadnień dotyczą Rozdziały 2, 3 i 4 niniejszej książki. Uzupełnieniem tego jest rozdział pierwszy, w którym zakreślono obszar rozważań, który dotyczy sprawców wykorzystania seksualnego dziecka, a zwieńczeniem Rozdział 5 przedstawiający zarys modelu integrującego całość obecnej wiedzy o zniekształceniach poznawczych u sprawców wykorzystania seksualnego dziecka. Punktem wyjścia dla realizacji wymienionych celów był kompleksowy przegląd zagranicznej i krajowej literatury poświęconej zniekształceniom poznawczym sprawców wykorzystania seksualnego dziecka. Dobór i przegląd źródeł miał charakter systematyczny, a narracyjna prezentacja jego wyników stanowi o treści niniejszej pracy. Mam nadzieję, że lektura poszczególnych rozdziałów i książki w całości pozwoli czytelnikowi uporządkować wiedzę o zniekształceniach poznawczych u sprawców przestępstw seksualnych przeciwko dzieciom i przełoży się dla niego na trafniejsze, skuteczniejsze, badawcze bądź aplikacyjne, działanie.

(ze Wstępu)

Publikacja dostępna online w formacie pdf w poniższej zakładce: Załączniki