Słownik frazeologiczny z ćwiczeniami dla uczących się języka polskiego jako obcego

W nauczaniu języka polskiego jako obcego od niedawna zwraca się coraz większą uwagę na poszerzanie zasobu leksykalnego cudzoziemców o związki frazeologiczne, czyli utrwalone, połączenia wyrazowe o charakterze obrazowym i ekspresywnym, odtwarzane z pamięci w akcie komunikacji. Frazeologia stanowi bardzo istotną część leksyki każdego języka. Biegłość w rozumieniu i używaniu związków frazeologicznych jest równie ważna jak umiejętność posługiwania się pojedynczymi wyrazami czy znajomość zasad gramatyki, świadczy o poziomie opanowania języka obcego.
Frazeologizmy występują często w polszczyźnie ogólnej, w literaturze, w tekstach prasowych, w języku mediów, ale przede wszystkim są domeną żywego, naturalnego języka. Stanowią istotny składnik komunikacji międzyludzkiej, pełniąc w niej rozmaite funkcje. W zasobie frazeologicznym znajdujemy: 1) związki wyrazowe o funkcji nominatywnej, uzupełniające system słownikowy języka; 2) jednostki frazeologiczne, które ze względu na swą obrazowość i ekspresywność wzbogacają system synonimiczny języka, służą emocjonalnemu wyrażaniu sądów i opinii; 3) ustabilizowane związki wyrazowe pełniące funkcję pragmatyczną, czyli potrzebne w codziennym porozumiewaniu się zwroty grzecznościowe i inne formuły charakterystyczne dla różnych aktów mowy.

Słownik, który oddajemy do rąk Czytelników, zawiera wybór frazeologizmów używanych we współczesnym języku polskim. Większość stanowią w nim jednostki frazeologiczne z drugiej grupy, czyli związki wyrazowe synonimiczne wobec innych jednostek języka, wykorzystywane przy tworzeniu tekstów i wpływające na uatrakcyjnienie formy stylistycznej wypowiedzi. W słowniku prezentujemy zarówno frazeologizmy stałe, dobrze utrwalone w polszczyźnie, o ustabilizowanej strukturze i znaczeniu niezależnym od treści elementów składowych (np. burza w szklance wody; chować głowę w piasek; porywać się z motyką na słońce; uciekać, gdzie pieprz rośnie; upiec dwie pieczenie na jednym ogniu; zabawa w kotka i myszkę), jak i związki wyrazowe, w których możliwa jest wymienność członów (np. przedstawiać coś w jasnych / czarnych barwach; nie mieć (zielonego / bladego) pojęcia o czymś), a także wyrażenia i zwroty porównawcze (np. bać się jak diabeł święconej wody; czerwony jak burak; głuchy jak pień; spadać jak kot na cztery łapy). Wybierając frazeologizmy do opisu w słowniku, kierowaliśmy się nie tylko kryterium frekwencyjnym, częstością występowania związków we współczesnych tekstach, ale braliśmy pod uwagę również przydatność poszczególnych związków wyrazowych w różnych sytuacjach komunikacyjnych oraz ich dopasowanie do wyodrębnionych grup tematycznych.
Wśród opisywanych w słowniku frazeologizmów większość stanowią połączenia wyrazowe o charakterze ekspresywnym, które są składnikami codziennych wypowiedzi współczesnych Polaków. Oprócz frazeologizmów charakterystycznych dla języka mówionego, stanowiących istotny składnik języka potocznego, odnotowujemy w ograniczonym wyborze frazeologizmy o proweniencji biblijnej, mitologicznej i literackiej (np. alfa i omega; droga krzyżowa; pięta achillesowa; Sodoma i Gomora; syzyfowa praca; wdowi grosz; węzeł gordyjski; w objęciach Morfeusza; umywać ręce; zakazany owoc), a także związki wyrazowe zawierające archaiczne wyrazy i formy, niewystępujące dziś w języku samodzielnie, poza tymi związkami (np. wieść prym; wodzić rej; strzępić sobie język po próżnicy; śmiać się do rozpuku; zakochać się na zabój; pić na umór; ani widu, ani słychu; smalić do kogoś cholewki). Z uwagi na dydaktyczny cel słownika nie mogło w nim zabraknąć związków o charakterze erudycyjnym oraz związków odchodzących w przeszłość, ponieważ uczący się języka polskiego mogą się z nimi spotkać przy lekturze tekstów literackich. Co więcej – frazeologizmy o takim charakterze wpływają na rozwój szeroko rozumianych kompetencji językowych. Cudzoziemcy dowiadują się bowiem, że istnieją związki wyrazowe o ograniczonym użyciu nie tylko stylistycznym, ale i kontekstowym (por. frazeologizmy potoczne oraz o zabarwieniu ekspresywnym, np. lekceważącym, pogardliwym, podniosłym itp.). O notacjach pragmalingwistycznych piszemy dalej.
Związki frazeologiczne często tworzą całe serie synonimów, które wzbogacają zasób leksykalny języka. Dla przykładu leksemowi bać się odpowiada kilka zwrotów: ktoś ma duszę na ramieniu; ktoś trzęsie portkami; ciarki chodzą komuś po skórze; ktoś ma pietra. Osobę, która mówi dużo i bez sensu, można opisywać przy użyciu zwrotów: ktoś mówi, co mu ślina na język przyniesie; plecie trzy po trzy; gada jak najęty; plecie androny / banialuki / duby smalone; bredzi jak Piekarski na mękach. Możemy powiedzieć, że ktoś kogoś pobił, ale o wiele plastyczniejsze będą określenia: ktoś policzył / porachował komuś kości; ktoś wygarbował lub przetrzepał komuś skórę; ktoś stłukł kogoś na kwaśne jabłko; ktoś sprawił komuś manto; ktoś złoił komuś skórę. Przytoczone przykłady pokazują, że skojarzenia wywołane frazeologizmami są sugestywne, plastyczne, odwołują się do różnych zmysłów. Dzięki zawartym we frazeologizmach obrazom związki te uczą metaforycznego myślenia. Sięganie po frazeologizmy ubarwia wypowiedzi, umożliwia też posługiwanie się aluzją, humorem, ironią.

Słownik nasz jest adresowany przede wszystkim do osób uczących się języka polskiego jako obcego, został pomyślany jako praktyczna pomoc dydaktyczna, pomagająca w czynnym i biernym opanowaniu podstawowego zasobu frazeologizmów, współtworzącego warstwy słownictwa potocznego, którego znajomość jest niezbędna do pełnego i efektywnego posługiwania się językiem polskim. Słownik został przygotowany z myślą, aby ułatwić użytkownikom zapoznanie się z polską frazeologią i zachęcić ich do korzystania z jej bogactwa zarówno przy lekturze tekstów, jak i przy ich tworzeniu. Temu nadrzędnemu celowi służy przemyślana makro- i mikrostruktura słownika oraz wprowadzenie rozbudowanej części ćwiczeniowej. Koncepcja słownika rozwijała się wraz z postępującymi pracami w projekcie NAWA. Zajęcia, które przeprowadziliśmy dla studentów uczących się języka polskiego jako obcego na studiach środkowoeuropejskich Uniwersytetu Komeńskiego, oraz dyskusje ze słuchaczami pozwoliły nam udoskonalić zarówno sposób porządkowania haseł, jak i ich postać – tak, by słownik okazał się praktyczny dla osób poznających język polski jako obcy.

(Ze wstępu)

Publikacja dostępna online w formacie pdf w poniższej zakładce: Załączniki