Karin Anna Wawrzynek, Pozoracja normalności. Funkcja muzyki w obozach koncentracyjnych III Rzeszy na przykładzie Almy Rose

Muzyka jest najczystszą formą komunikacji międzyludzkiej, ponieważ (przez wydobyte z instrumentów bądź głosów ludzkich dźwięki) przemawia bezpośrednio do ludzkich serc tak, iż słowa stają się zbędne. Ale co staje się z muzyką, gdy człowiek zaczyna jej nadużywać? Jaką formę, funkcję i znaczenie muzyka przyjmowała wtedy, gdy, na przykład, rozbrzmiewa ona w obozach koncentracyjnych Trzeciej Rzeszy? Celem niniejszej pracy jest analiza znaczenia i funkcji muzyki wykonywanej w obozach koncentracyjnych Trzeciej Rzeszy. Ze względu na specyfikę pracy, skupię się na analizie orkiestry kobiecej w Birkenau, podczas trwania dyrygentury Almy Rose, od sierpnia 1943 do kwietnia 1944 roku. Dzięki dyrygentce, orkiestra ta, będąc integralną częścią życia obozowego, zajmowała uprzywilejowaną pozycję, która umożliwiła, zwłaszcza członkiniom orkiestry, zwiększenie szansy przeżycia codziennego piekła w obozie. Podopieczne Almy Rose były w stanie uratować talentem nie tylko swoje życie, ale przede wszystkim człowieczeństwo i duszę.

Nasuwa się, zatem pytanie: „Dlaczego właśnie orkiestra kobieca w Birkenau zajmowała uprzywilejowaną pozycję w obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau, stanowiąc kurtynę teatru śmierci i przyczynek do śmiertelnej codzienności życia obozowego?” Aby znaleźć na to pytanie w miarę wyczerpującą odpowiedź, by zrozumieć, dlaczego muzyka, zwłaszcza ta, wykonywana przez orkiestrę kobiecą w obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau, miała (dzięki Almie Rose) tak wysoki status kulturowy, należałoby sięgnąć nieco głębiej.

Niniejsza praca również udziela odpowiedzi na pytanie, jaki cel i znaczenie miała muzyka w obozach koncentracyjnych w ogóle. By z rozumieć „inność” kobiecej lagerkapeli w Birkenau, praca daje dość głęboki wgląd w biografię Almy Rose, uwzględniając moment przybycia artystki do obozu i uznania jej tam za sławną dążącej stale do perfekcjonizmu skrzypaczkę. Dzięki historii Almy oraz dziejom jej rodziny, należącej do wiedeńskiej arystokracji muzycznej (a zatem do tamtejszej elity artystycznej i intelektualnej z przełomu XIX i XX wieku) poznajemy mechanizmy polityczne, gospodarcze i społeczne dotyczące również zjawiska antysemityzmu. Czynniki doprowadzające najpierw do wybuchu pierwszej wojny światowej, której skutki stały się języczkiem u wagi wybuchu drugiej wojny światowej. Następnym celem pracy jest przedstawienie procesu kształtowania się osoby Almy Rose: jako skrzypaczki, w małżeństwie z czeskim skrzypkiem Váš Příhodš, a także jako inicjatorki orkiestry kobiecej Die Wiener Walzermädeln oraz tego, jak na jej życie wpłynęła osoba ojca skrzypaczki, Arnolda Rose.

Praca przedstawia także, na przykładzie rodziny Rose, jakie konsekwencje miało dojście do władzy Adolfa Hitlera i aneksja Austrii do Trzeciej Rzeszy 13 marca 1938 roku dla pochodzących z wiedeńskiej artystyczno-intelektualnej elity asymilowanych Żydów, którzy w efekcie musieli uciekać do Anglii, innych krajów europejskich i nieeuropejskich.

Również ważnym rozdziałem tej pracy jest stanowiący jakby następny poziom ukształtowania wybitnej osobowości Almy Rose, opis pobytu skrzypaczki w ukryciu w Holandii i jej działalności muzycznej, po pozbawieniu jej możliwości powrotu do bezpiecznej Anglii. Następny rozdział opisuje nieudaną próbę ucieczki Almy z Holandii, przez Francję do Szwajcarii, jej aresztowanie w Dijon i skierowanie do obozu dla internowanych w Drancy.

Kolejnym etapem tej pracy jest unaocznienie działalności muzycznej Almy Rose przede wszystkim ukazanie znaczenia muzyki oraz jej dyrygentury dla niej samej i dla członkiń kobiecej orkiestry w Birkenau. Dotyczy to zwłaszcza reorganizacji orkiestry po objęciu przez Almę stanowiska kapelmistrzyni, po pierwszej dyrygentce orkiestry kobiecej w Birkenau, Polce Zofii Czaykowskiej. Kolejny rozdział poświęcony jest ucieczce Almy Rose w perfekcjonizm. Dyrygentka usiłowała tym sposobem uczynić z osobliwego składu muzykantek-amatorek różnych narodowości i pochodzących z różnych sfer społecznych, zgrany, dążący do perfekcji zespół. Dzięki tak wysokiemu poziomowi gry orkiestralnej, członkiniom orkiestry przysługiwały różne przywileje, okupione ciężką pracą, wymagającej siły skupienia zarówno ze strony fizycznej jak i psychicznej. Przede wszystkim jednak, orkiestra Almy Rose była w stanie budzić nadzieje na przeżycie obozowego koszmaru.

Praca ta stara się także wskazać na opracowany i rozszerzony przez Almę Rose repertuar muzyczny, co było, patrząc na istniejące warunki i na ogólną sytuację więźniarki największego obozu koncentracyjnego, nie lada wyczynem. Osiągnięcie to zaowocowało koncertami niedzielnymi, odbywającymi się z inicjatywy Almy Rose, pomiędzy odcinkami B I a B II obozu na otwartej przestrzeni. Było to zdecydowanie najprzyjemniejsza funkcja, jaką pełniła orkiestra kobieca w Birkenau. W pewnej mierze podrozdział ten bierze również pod uwagę pozostałe, codzienne zadania orkiestry, która była podporządkowana żądaniom władzy obozowej, ale mimo to podejmowała własną inicjatywę, jaką było muzykowanie dla samego muzykowania, co stanowiło rodzaj oporu wobec niemieckich oprawców.

Ostatni rozdział skupia się na opisie nagłej i zagadkowej śmierci Almy Rose. Ten etap pracy unaocznia również skutki śmierci dyrygentki dla dalszego istnienia i funkcjonowania w obozie kobiecej orkiestry, jej rozwiązanie przez władze SS, przetransportowanie większości żydowskich członkiń orkiestry do obozu koncentracyjnego Bergen Belsen oraz ich wyzwolenie przez armię brytyjską 15 kwietnia 1945 roku.

(Ze wstępu)